Maj i Maja: notka etymologiczna

Część cyklu Etymologiae. O pochodzeniu słów

Maj to prócz marca jedyny miesiąc kalendarzowy, który w języku polskim ma nazwę pochodzenia obcego, przejętą z łaciny − jak można sądzić, za pośrednictwem niemieckim i czeskim.¹ Jest ona nieprzerwanie w użyciu od średniowiecza. Odmiana staropolska różniła się od dzisiejszej tylko tym, że samogłoska mianownika/biernika była pierwotnie długa (māj), a następnie przeszła w tzw. pochylone a (måj), wymawiane [ɒ]. W pozostałych przypadkach samogłoska pozostawała krótka (dopełniacz maja itp.). Kontrast ten zanikł w XVIII w. w polszczyźnie „głównego nurtu”, ale np. śląską nazwą maja jest moj, a kaszubski mianownik brzmi môj [mɞj], z inną samogłoską niż w dopełniaczu maja [maja].²

Po łacinie maj nazywał się Maius. Właściwszą pisownią byłoby Maiius, dokładniej oddające wymowę [majjʊs], ale Rzymianie − wbrew wymowie − nie lubili podwajać litery i w śródgłosie. Grupa [jj] powodowała, że pierwsza sylaba liczyła się jako zakończona na półsamogłoskę, a zatem ciężka („długa”) z punktu widzenia łacińskiej prozodii. W języku włoskim (i ogólnie w dialektach italoromańskich) takie [jj] rozwijało się w długie zwartoszczelinowe [ddʒ], stąd współczesne włoskie maggio [maddʒo] ‘maj’. Według przekazanej nam tradycji rzymskiej miesiąc Maius nazwano na cześć bogini wzrostu i płodności imieniem Maja (łacińskie Maia [majja]). Imię to pochodzi od dawniejszego *magjā i spokrewnione jest z takimi słowami łacińskimi jak magnus ‘wielki’ i magis ‘więcej’. Stopień wyższy od magnus brzmiał w rodzaju męskim i żeńskim maior (maiior) < *magjōs, a w rodzaju nijakim maius (maiius) < *magjos. Od tej formy utworzono rzeczownik maiestās ‘majestat, dostojeństwo’. Słowa powyższe wykazują taki sam rozwój *-gj- między samogłoskami jak w imieniu Maia, czyli zmianę w [jj]. Wszystkie one pochodzą w ostatecznym rachunku od praindoeuropejskiego przymiotnika *meǵh₂– ‘wielki’. Wśród jego licznych refleksów w językach potomnych można wymienić np. greckie mégas (rodzaj żeński megálē, nijaki méga)³ i staroindyjskie mahā́n (jak w złożeniu mahārājá- ‘maharadża’ czyli ‘potężny władca’).

Rzymska Maja była zatem ‘wielką boginią’ − ucieleśnieniem wiosennego rozkwitu natury, a także personifikacją samej Ziemi. Jej pierwotne funkcje w mitologii rzymskiej uległy zmianom pod wpływem greckim. Chłonąc kulturę promieniującą z greckich kolonii w Italii, Rzymianie dowiedzieli się, że Grecy także znają postać o imieniu Maja (Maîa). Była to najstarsza z siedmiu Plejad, córek tytana Atlasa i nimfy morskiej (oceanidy) Plejone. Za sprawą romansu z Zeusem została matką boga Hermesa. Ponieważ wraz z siostrami została przeniesiona przez Zeusa na niebo, obecnie przebywa ok. 380 lat świetlnych od Ziemi pod postacią niebieskobiałego olbrzyma o typie widmowym B8 III − czwartej co do jasności spośród gwiazd składających się na gromadę otwartą Plejad w gwiazdozbiorze Byka (zob. ryc. 1).⁴

Imię greckiej boginki pochodziło od rzeczownika pospolitego maîa (udokumentowanego głównie w formie wołacza), którego znaczenie najlepiej chyba oddałoby polskie ‘mateczka’. Zwracano się w ten sposób do piastunek, położnych oraz do starszych kobiet – pieszczotliwie, ale z szacunkiem. Była to (obok mâ i mámmē) jedna z nieregularnych, dziecinnych wersji słowa ‘matka’ (mḗtēr, mā́tēr); pod względem etymologicznym nie miała nic wspólnego z łacińskim Maia. Jednak podobieństwo brzmienia skłoniło Rzymian do uznania greckiej Mai za tożsamą z ich własną Mają. W ten sposób Maja została niechcący kochanką Jowisza (jako odpowiednika Zeusa) i matką Merkurego (utożsamionego z Hermesem). Według alternatywnej, starszej tradycji, Merkury był synem boga nieba (Caelus) i bogini dnia (Diēs), natomiast Maja była towarzyszką Wulkana (Vulcānus), boga kojarzonego z ogniem, wulkanami, metalurgią i kowalstwem.

O ile Maja grecka odgrywała w mitologii rolę epizodyczną, o tyle Mai rzymskiej oddawano w kalendy majowe (1 maja) cześć należną bogini z prawdziwego zdarzenia. Flamen Wulkana (członek piętnastoosobowego kolegium kapłanów) składał tego dnia Mai ofiarę z ciężarnej maciory. Także 1 maja przypadało jedno z dwóch świąt Dobrej Bogini (Bona Dea), ważnej, ale tak enigmatycznej, że znamy tylko jej przydomki. Maja była w niejasny sposób związana z Dobrą Boginią, a może nawet częściowo z nią utożsamiana. Merkuralia, święto kupców i ludzi interesu, obchodzone w idy majowe (15 maja), raczej nie przypadkiem odbywało się w miesiącu poświęconym bogini, która została uznana za matkę Merkurego. W taki oto sposób pragmatyczni Rzymianie godzili nie całkiem spójne, synkretyczne wierzenia dotyczące tożsamości Mai.

Nazwa miesiąca Maius (zapożyczana różnymi drogami, także za pośrednictwem greckiej wersji Máïos) przyjęła się w wielu językach słowiańskich − podobnie jak w innych językach europejskiego kręgu kulturowego − tu i ówdzie wypierając rodzime synonimy takie jak *travьnь ‘czas traw’ (zob. ukraińskie trávenʹ). Tak zgrabnie wtopiła się w naszą fonetykę i słowotwórstwo, jak gdyby była rdzennie słowiańska. Obocznym znaczeniem staropolskiego måj było ‘przybranie z zielonych gałązek lub kwiatów’ (takich, jakie można znaleźć wiosną), stąd czasownik maić, przymiotnik umajony i rzeczownik maik ‘przystrojone drzewko lub słup podczas obrzędów wiosennych’ (być może hybryda rodzimych słów gaj, gaik i niemieckiego Maibaum ‘słup majowy’, patrz ryc. 2). Polacy ze szczególnym zapałem (choć w zmodyfikowanej formie) kontynuują kult wiosennej bogini Mai, korzystając z przypadającej na początku maja serii świąt, aby rozciągnąć majówkę co najmniej na trzy pierwsze dni miesiąca, a zwykle dodatkowo na przyległe dni weekendowe.

Przypisy

1. Czeską nazwą maja jest obecnie květen, ale została ona wprowadzona w XIX w. jako neologizm, który zastąpił staroczeskie słowo máj. Słowo to zachowało się do dziś np. w porzekadłach dotyczących maja. ↩︎
2. [ɞ] to samogłoska centralna zaokrąglona, o artykulacji pośredniej między polskim e i o. W części gwar kaszubskich słowo môj wymawiane jest jako mej albo moj, a tu i ówdzie spotyka się archaiczne måj. ↩︎
3. Stąd oczywiście przedrostek mega- używany w terminologii naukowej, a ostatnio niezmiernie popularny w potocznej polszczyźnie. ↩︎
4. Maja pozostaje oficjalną nazwą własną gwiazdy 20 Tauri, zatwierdzoną przez Międzynarodową Unię Astronomiczną. ↩︎

Opis ilustracji

Ryc. 1. Plejady. Zdjęcie wykonane przez Kosmiczny Teleskop Hubble’a. Czerwona strzałka wskazuje Maję (20 Tauri). Źródło: NASA/STScI (domena publiczna).
Ryc. 2. Pieter Brueghel Młodszy (1550), Kiermasz św. Jerzego i taniec wokół słupa majowego. Tradycja wiosennych zabaw obrzędowych wokół umajonych słupów, wywodząca się z czasów przedchrześcijańskich, była szczególnie popularna wśród ludów germańskich, ale rozpowszechniona także u Słowian. Źródło: Wikipedia (domena publiczna).